Lorenz Korn’un Camii Kitabı Üzerine

İslam sanatı ve arkeolojisi üzerine çalışan, özellikle cami mimarisinin tarihsel gelişimi ve ritüel–mekân ilişkisi üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan Prof. Lorenz Korn, uzun yıllardır İslam mimarlık kültürünü hem akademik hem de karşılaştırmalı bir perspektifle ele alan isimlerden biri. Korn’un Cami kitabı da bu birikimin bir yansıması olarak, İslam mimarisinde cami yapısının tarihsel gelişimini ve tipolojik evrimini farklı dönem ve coğrafyalardan seçilmiş örneklerle açıklayan bütüncül bir çerçeve sunuyor. Erken mescitlerden Osmanlı’nın merkezî plan anlayışına, bölgesel çeşitlenişten modern dönemin yeniden yorumlama biçimlerine uzanan bu çizgi, caminin mekânsal karakterini belirleyen unsurları görünür kılıyor. Bu tahlil yazısında, kitabı incelerken dikkatimi çeken ve mimari bağlam açısından önemli gördüğüm noktaları kendi perspektifimden ele alacağım.

Caminin Kurucu Anlamı ve İlkeler
Korn, caminin mimari bir yapıdan önce bir iman ve imar meselesi olduğunu hatırlatan bir başlangıç yapıyor. Tevbe Suresi’ndeki “Allah’ın mescidlerini ancak Allah’a ve ahiret gününe inananlar imar eder” ayeti, caminin fiziksel inşasının ötesinde kolektif sorumluluğun mekânsal karşılığına işaret ediyor. Bu pasajı okuduğumda, Osmanlı’nın geç döneminde Dolmabahçe ve Ortaköy gibi önemli camilerin mimarlığında rol alan Balyan ailesini düşündüm. Gayrimüslim bir mimar ailesinin cami tasarlaması, caminin tarihsel olarak yalnızca dini değil; kültürel, politik ve toplumsal bir uzlaşının ürünü olduğunun güçlü bir göstergesidir.
Hz. Muhammed dönemindeki cami anlayışının üç temel kriteri—mekânın tanımlı olması, kıbleye yönelmesi ve temizliği—mimarlığın ritüelle kurduğu ilişkideki yalınlığı ve sürekliliği çarpıcı biçimde ortaya koyuyor. Bu temel şema, ilerleyen yüzyıllarda geniş imparatorluk coğrafyalarının yeni kültürel temsillerle tanışmasını mümkün kılan bir mimari boşluk, yani yaratıcı bir esneklik alanı sağladı.

Mimari Esneklik: İslam Coğrafyasının Sessiz Motoru
Korn’un altını çizdiği önemli noktalardan biri, erken İslam toplumlarının yeni kültürel formları çekinmeden mimari hafızalarına dahil etme becerisidir. Hindistan’daki seferlerde tapınak kabartmalarından alınan figürlerin ya da yerel inşa tekniklerinin cami yapımına uyarlanması bunun çarpıcı örneklerindendir. Pagan Roma’nın veya Hristiyan Roma’nın kendi merkezî mimari geleneğini dış etkilere kapalı tutma refleksiyle karşılaştırıldığında, bu tavır mimari açıdan radikal bir açıklığa işaret eder. Bu nedenle İslam mimarisinin gelişiminde esnek yaklaşımın büyütücü ve zenginleştirici bir rol oynadığını söylemek mümkündür.

Cami ve Sosyal Mekânın Birlikte Kurulumu
Korn’un kitabında güçlü biçimde ortaya çıkan bir diğer tema, caminin ilk dönemlerden itibaren yalnızca bir ibadethane değil; gündelik hayatın örgütleyici omurgası olmasıdır. İlk dönem mescitleri:
• eğitim mekânı,
• misafirhane,
• avluda ticaret alanı,
• savaş zamanlarında toplanma ve örgütlenme noktası
olarak işlev görüyordu. Bu çoklu kullanım biçimi, caminin yalnızca dini ritüel için değil, toplumsal yaşamın tamamı için anlam üreten bir sosyal mekân olduğunu açıkça gösteriyor. Bugün Türkiye’deki bazı yeni cami projelerinde konferans salonları, kütüphaneler, eğitim mekânları ve kitapkafelerin entegre edilmesinin arkasında da bu tarihsel süreklilik yatıyor.

Kent Morfolojisi: Meydan, Cami ve Çevresel Doku
Caminin toplumsal hayattaki merkezi rolü şehircilikte de karşılık bulmuştur. Müslüman şehirlerinin klasik morfolojisinde cami, kentin hem simgesel hem de sosyal çekirdeğini oluşturur. Çoğu yerleşimde cami, bir meydanla ilişkilendirilerek kentsel omurgayı tanımlar; bu meydan hem ritüelin hem de kamusal hayatın ilk halkasını oluşturur. Dar sokak ağı, mahremiyeti koruyan çıkmazlar ve çarşı avluları ise bu çekirdeğin etrafında örgütlenerek kentin gündelik hayatını yönlendirir. Halep ve Üsküdar Meydanı gibi örnekler, bu modelin hem mekânsal hem de kültürel sürekliliğini gösterir.

Aydınlatma ve Tavan Kurgusu: Teknikten Ritüele
Korn’un dikkat çektiği konulardan biri, cami mekânının özellikle akşam ve gece kullanımında aydınlatmanın mimari açıdan kritik bir unsur olmasıdır. Elektrikli ışık kaynaklarının olmadığı dönemlerde kandillerin sağladığı ışık, aydınlatma düzenini cami tasarımının ayrılmaz bir parçası hâline getiriyordu.
Bu noktada benim eklemem şu olabilir: Kandiller zamanla kubbe yüzeylerinde is birikmesine neden olarak mimarları havalandırma ve tavan kurgusunda yaratıcı çözümler üretmeye zorlamıştır. Günümüzde çoğunlukla estetik bir unsur gibi görülen büyük avizelerin kökeninde de aslında işlevsel bir zorunluluk bulunmaktadır. Bütün bu birikim, cami mimarisinin her çağda bir “ışığı yönetme sanatı” olduğunu hatırlatıyor.

Emevi Dönemi: Tipolojik Yeniliklerin Başlangıcı
Emeviler döneminde cami yapısına eklemlenen mihrap, minber ve maksure gibi öğeler, bugün camiyi tanımlayan temel bileşenler olarak görülse de başlangıçta dönemin siyasal, toplumsal ve ritüel gereksinimlerinden doğmuş işlevsel eklentilerdi. Korn’un bu tarihsel dönüşümü görünür kılması, cami mimarisinin statik değil; sürekli evrilen, kültürel ve siyasal bağlamlara göre yeniden tanımlanan bir ritüel mekânı olduğunu hatırlatıyor.

Minare: Sembol, Teknoloji ve Coğrafyanın Dili
Minare, caminin en uzaklardan dahi tanınan sembolü olsa da kökeninde tamamen işlevsel bir ihtiyaç—ezanın duyurulması—vardı. Fakat İslam coğrafyasının genişlemesiyle minare, her kültürün kendi inşa tekniğini ve estetik hafızasını yansıttığı bir mimari dile dönüştü.
Emevi, Abbasi, Osmanlı, Timur, Endülüs veya Orta Asya minarelerinin birbirinden bu kadar farklı olması, cami mimarisinin kültürel çeşitliliğini en görünür hâliyle ortaya koyuyor. Bugün ses teknolojisinin gelişmesiyle minarenin işlevi azalmasına rağmen simgesel gücünün devam etmesi, bize zaman zaman şu soruyu sorduruyor: Minaresiz bir cami, mekânsal hafızada nasıl bir boşluk bırakır?

Değerlendirme ve Eleştiri: Eksik Bir Sınıflandırma
Korn’un kitabı, cami mimarisinin tarihsel gelişimini kategorize ederek okunabilir hâle getiren önemli bir çalışma. Ancak benim en güçlü eleştirim, Türk cami mimarisinin bağımsız bir kategori olarak ele alınmamasıdır. Selçuklu ve Timur dönemi camilerinin “İran camisi” başlığı altında toplanması; Memlük döneminde Türk kökenli Aybars Camii’nin “Arap camileri” arasında yer alması ve Osmanlı camilerinin sınıflandırmadaki görünürlük eksikliği, coğrafyanın ağırlığı düşünüldüğünde önemli bir boşluk yaratıyor.
Oysa Türklerin çeşitli dönemlerde kurduğu devletler adına yaptırdığı çok geniş bir cami coğrafyası bulunuyor. Kahire’de de, Afrika’nın iç bölgelerinde de, Hindistan’da da, İran’da da, Balkanlarda da, Kırım’da ve Doğu Avrupa’da da Türklerin inşa ettirdiği cami örnekleri görmek mümkündür. Bu nedenle camileri yalnızca bulundukları coğrafyaya göre ayırıp, bu yapıların Türk siyasi hâkimiyeti ve mimari geleneğiyle kurduğu ilişkiyi hesaba katmamak kaçınılmaz biçimde bir eksiklik yaratır. Bu zenginliği coğrafi sınıflamanın içine eritmek yerine, Türk cami mirasının tarihsel sürekliliğini görünür kılacak ayrı bir başlıkla ele almak çok daha tutarlı olacaktır. İslam mimarisinin geniş haritasında Türklerin katkısını birkaç genel kategori içinde eriten yaklaşım, bu mimari birikimin niteliğini ve etkisini gölgede bırakan bir tercih olarak değerlendirilebilir.
Türkiye dışındaki geniş coğrafyada Türk devletleri tarafından yaptırılmış camilere örnek olarak Kahire’de Aybars Camii (Mısır – Memlük Devleti), Delhi’de Jama Masjid (Hindistan – Babür İmparatorluğu), Herat’ta Goharşad Camii (Afganistan – Timur Devleti), Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Camii (Bosna-Hersek – Osmanlı Devleti), Bahçesaray’da Han Camii (Ukrayna – Kırım Hanlığı) ve Peçuy’da Gazi Kasım Paşa Camii (Macaristan – Osmanlı Devleti) verilebilir.

Sonuç
Cami kitabı, cami mimarisinin tarihsel ve tipolojik gelişimini anlamak için değerli bir başlangıç noktası sunuyor; fakat aynı zamanda hangi sınıflandırma tercihlerinin mimari hafızayı görünür kılıp hangilerinin gölgelediğini fark etmemizi de sağlıyor. Bu yönüyle kitap, yalnızca tarihsel bir okuma değil; bugünün cami tasarımlarına dair de düşünmeyi teşvik eden bir çerçeve sunuyor.